Tiền thân là Phòng Quy hoạch của Viện Thiết kế và Quy hoạch tổng hợp thuộc Sở Xây dựng của những ngày đầu Thành phố mới giải phóng.
Ngày 28 tháng 4 năm 1977, Ủy ban nhân dân thành phố có Quyết định số 340/QĐ-UB thành lập Viện Quy hoạch Thành phố trực thuộc Ủy ban nhân dân thành phố Hồ Chí Minh. Trải qua thời gian, Viện đã nhiều lần điều chỉnh tên và thay đổi cơ quan chủ quản: từ Viện Quy hoạch và Khoa học kỹ thuật xây dựng trực thuộc Ủy ban xây dựng cơ bản Thành phố; Viện Nghiên cứu Quy hoạch xây dựng và Kiến trúc đô thị trực thuộc Sở Xây dựng rồi Viện Quy hoạch Xây dựng thành phố trực thuộc Kiến trúc sư Trưởng Thành phố (sau đó đổi tên thành Sở Quy hoạch - Kiến trúc thành phố Hồ Chí Minh) và hiện đang là Viện Quy hoạch Xây dựng Thành phố trực thuộc Sở Quy hoạch - Kiến trúc theo Quyết định số 770/QĐ-UBND ngày 18/03/2022 của Ủy ban nhân dân thành phố Hồ Chí Minh.
Hơn 40 năm qua, với chức năng chính là nghiên cứu lập quy hoạch xây dựng đô thị và nông thôn, Viện Quy hoạch Xây dựng Thành phố đã có nhiều đóng góp trong việc nghiên cứu lập quy hoạch xây dựng cải tạo và phát triển Thành phố, tham mưu định hướng chiến lược cho phát triển và quản lý xây dựng thành phố Hồ Chí Minh, một đô thị lớn nhất nước.
Với nỗ lực của các thế hệ cán bộ - viên chức - người lao động Viện, được đào tạo từ nhiều nguồn khác nhau tập hợp về, bằng năng lực chuyên môn và kinh nghiệm thực tế đã góp phần xây dựng nên truyền thống và thương hiệu của một đơn vị tư vấn lớn có uy tín. Kết quả là Viện đã lập hàng trăm đồ án quy hoạch xây dựng đô thị và nông thôn, từ quy hoạch chung, quy hoạch phân khu, quy hoạch chi tiết xây dựng đến quy hoạch hệ thống hạ tầng kỹ thuật đô thị, thiết kế đô thị và các dự án đầu tư xây dựng trên địa bàn Thành phố và các tỉnh lân cận.
Với những đóng góp đó, Viện Quy hoạch Xây dựng Thành phố đã vinh dự được tặng thưởng Huân chương lao động hạng nhì, hạng ba và nhiều bằng khen, giấy khen khác.
Quá trình phát triển & Thành tựu
Giai đoạn một (1977 - 1989)
Viện Quy hoạch Thành phố, sau đó là Viện Quy hoạch Xây dựng Thành phố trực thuộc Ủy ban nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh, đầu thập niên 80, đổi tên thành Viện Quy hoạch và Khoa học kỹ thuật Xây dựng trực thuộc Ủy ban Xây dựng cơ bản Thành phố. Giai đoạn này, Viện tập trung vào các công tác xây dựng cơ bản phục vụ cho phát triển kinh tế theo kế hoạch tập trung của Thành phố. Hợp tác với các chuyên gia Liên Xô (cũ) để nghiên cứu Định hướng phát triển thành phố (TEO) là tiền đề cho quy hoạch Thành phố Hồ Chí Minh những năm tiếp theo.
Giai đoạn hai (1989 - 2008)
Viện Quy hoạch và Khoa học kỹ thuật Xây dựng đổi tên thành Viện Nghiên cứu Quy hoạch Xây dựng và Kiến trúc đô thị trực thuộc Sở Xây dựng; năm 1993, tiếp tục đổi tên thành Viện QHXD Thành phố trực thuộc Kiến trúc sư Trưởng Thành phố; đến năm 2003 trực thuộc Sở Quy hoạch - Kiến trúc được thành lập trên cơ sở Kiến trúc sư Trưởng Thành phố.
Đây là giai đoạn rất phát triển và có nhiều đóng góp. Viện đã hoàn thành một khối lượng đồ sộ gồm: Quy hoạch Tổng thể thành phố Hồ Chí Minh, được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt năm 1993; điều chỉnh Quy hoạch chung Xây dựng thành phố Hồ Chí Minh lần thứ nhất, được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt năm 1998; hoàn thành 18 đồ án Quy hoạch chung xây dựng Quận Huyện, hàng trăm đồ án Quy hoạch chi tiết tỷ lệ 1/2000. Nghiên cứu quy hoạch chỉnh trang, cải tạo, tuyến kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè là một dự án rất lớn để thành phố triển khai thực hiện góp phần thay đổi diện mạo đô thị, nâng cao đời sống của người dân, cải thiện môi trường đô thị; Viện Quy hoạch Xây dựng cũng đã hoàn thành rất nhiều các đồ án chuyên ngành trong các lĩnh vực giáo dục, y tế, thể dục thể thao, công nghiệp và cụm công nghiệp...
Các Khu đô thị mới của Thành phố Hồ Chí Minh như: Đô thị mới Nam Thành phố; Đô thị Tây Bắc; Đô thị cảng Hiệp Phước; Đô thị mới Thủ Thiêm là những khu đô thị mới lớn nhất đang hình thành đều có sự tham gia vào quá trình lập quy hoạch của Viện Quy hoạch Xây dựng.
Ngoài ra Viện cũng đã phát triển được một đội ngũ các chuyên gia trong lĩnh vực Quy hoạch đô thị và nhiều người đã trở thành Lãnh đạo của thành phố, của Sở ngành, các quận huyện v.v..
Giai đoạn ba (2008 - 3/2022)
Năm 2008, Thành phố thành lập Viện Nghiên cứu phát triển Thành phố trên cơ sở hợp nhất Viện Kinh tế và Viện Nghiên cứu xã hội thuộc Ủy ban nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh; Tháng 3 / 2022 Viện trực thuộc Sở Quy hoạch - Kiến trúc trên cơ sở tách Viện Quy hoạch Xây dựng trực thuộc Viện Nghiên cứu phát triển Thành phố. Đây là giai đoạn tiếp tục phát triển của Viện Quy hoạch Xây dựng Thành phố đi vào chiều sâu, phù hợp với xu hướng phát triển trong nước cũng như quốc tế. Các lĩnh vực nghiên cứu tiếp tục mở rộng hơn, hoàn thành công tác lập điều chỉnh Quy hoạch chung xây dựng Thành phố Hồ Chí Minh đến năm 2025 và được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt năm 2010, tham gia lập Quy hoạch Tổng thể Kinh tế - Xã hội Thành phố Hồ Chí Minh được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt năm 2013;
Giai đoạn 4 (3/2022 đến nay)
Năm 2022, Thành phố ban hành quyết định số 770/QĐ-UBND ngày 18/3/2022 về việc tổ chức lại Viện Quy hoạch Xây dựng Thành phố trực thuộc Sở Quy hoạch - Kiến trúc trên cơ sở tách Viện Quy hoạch Xây dựng trực thuộc Viện Nghiên cứu phát triển Thành phố, bổ sung thêm chức năng nghiên cứu khoa học, đào tạo và hợp tác. Viện thành lập Phòng Nghiên cứu khoa học - đào tạo - hợp tác, tiên phong trong đổi mới sáng tạo, ứng dụng khoa học kỹ thuật (GIS, AI) trong phân tích thiết kế.
Tập thể Viện đã được Chủ tịch nước xét tặng Huân chương lao động hạng ba (2012) và hạng nhì (2017), được UBND Thành phố tặng nhiều bằng khen, giấy khen, cờ thi đua khác.